نمایشنامه‌ای از نجیب محفوظ
برگردان: غلامرضا جعفری
نجیب محفوظ از مهم ترین نویسندگان ادبیات جهان عرب و حتی ادبیات جهانی است و منتقدان، برخی از رمان های او و مشخصا «سه گانه» اش را در ردیف آثار کلاسیک ادبیات جهانی قلمداد می کنند. حمدی سکوت در کتاب «رمان عربی» که چند سال پیش با ترجمه عظیم طهماسبی در نشر نیلوفر به فارسی منتشر شد، می گوید که از اواسط دهه چهل میلادی با چاپ پیاپی رما ن های واقع گرای نجیب محفوظ، رمان عربی وارد مرحله تازه ای شد و از ایرادها و نواقصی که در آثار نسل پیشگامان رمان عربی بود فاصله گرفت.
حمدی سکوت معتقد است که در آثار محفوظ، دیگر عیوبی چون حشو، ساختار ازهم گسیخته و نامنسجم، وصف بیش از اندازه، افکار بی پرده، از این شاخه به آن شاخه پریدن، مبالغه در تصویر حالات و رخدادها، و افراط در شخصیت پردازی به چشم نمی خورد و هر عنصری به صورت طبیعی و خودجوش و درست در جای خود قرار می گیرد.
همچنین تسلط نجیب محفوظ به عربی فصیح این امکان را در اختیار او قرار داده تا با روانی و به نرمی و ظرافت میان زبان والای شعر و زبان عامیانه در نوسان باشد. همچنین در این آثار نفوذ عمیق و پیوسته و گسترده وی در کنه نفس انسان و فاش ساختن انگیزه های رفتاری و بیان دقیق ترین احساسات و عواطف و واکنش های درونی شخصیت ها همراه با هر عمل و حادثه ای دیده می شود. حمدی سکوت برای بیان دقیق تر این ویژگی ها، حالات و اتفاقات مختلفی را مثال می زند و توضیح می دهد که محفوظ با مهارت و درستی و عمق و باورپذیری خواننده را به عوالم مختلف می برد. آثار نجیب محفوظ خواننده را قادر می سازد که به ضمیر شخصیت های مختلف راه یابد، شخصیت هایی که نویسنده به طور موضوعی و با عمق و مهارت آنها را خلق کرده است، و دنیا را از دریچه نگاهشان ببیند و چگونگی ایجاد تحولات مهم درونی آنها را درک کند و حالت های شادی و اندوه و ترس و خشمشان را دریابد. بنابراین خواننده با غنا بخشیدن به دنیای ویژه خود توانایی می یابد تا درک محدودش را از زندگی و مردمان پیرامونش عمیق تر و فراگیرتر کند. از این رو به اعتقاد حمدی سکوت، نجیب محفوظ با ایفای چنین نقشی همپایه رمان نویسان نامدار جهانی قرار گرفته است.
نجیب محفوظ آثار متعددی نوشته است و در رمان هایش رویکردها و سبک های مختلف رمان نویسی را به کار گرفته است. محفوظ در رمان هایش نشان داده که به خوبی با تجربه چند قرن رمان نویسی آشناست. نجیب محفوظ به جز رمان های متعددش، ده نمایش نامه نیز نوشته که همه آنها در دهه شصت میلادی و به طور دقیق تر سال ۱۹۶۷نوشته شده اند. سالی که برای مردم مصر به سال شکست مشهور است و نجیب محفوظ برای روایت آن دوران از فرم نمایش نامه استفاده
کرده است.
«میراث» و «مرگ و زندگی با اوست» عنوان دو نمایش نامه از نجیب محفوظ است که در قالب یک کتاب و با ترجمه غلامرضا جعفری در نشر حکمت کلمه منتشر شده اند. در هر دوی این نمایش نامه ها، وضعیت اجتماعی و سیاسی آن دوران مصر را می توان مشاهده کرد و البته نوع روایت نجیب محفوظ که سرشار از کنایه و رمز و ابهام است امکان برداشت های مختلف را فراهم می کند. در نمایش نامه «مرگ و زندگی با اوست» که نمایش نامه ای کوتاه و تک پرده ای است، با گفت وگوی زن و مردی مواجه می شویم که در حال بحث کردن درباره موضوعی اند که زندگی شان را تحت تاثیر قرار داده است. مرد خواهان آن است که به راه پدرانش برود و از نبرد برای سرزمینش حرف می زند و زن می خواهد او از این کار منصرف شود و به زندگی شان توجه کند:
«جوان: این رفتگان الگوی من اند.
دختر: نمی خواهم به مرده ها نگاه کنم.
جوان: اما این ها با ما نفس می کشند.
دختر: پشت سرت چیزی نیست؛ روبه رویت هم. تنها حقیقت زنده منم.
جوان: چقدر برده این کلمه های نرم بودم. تا جایی که زیر پا له شدم.
دختر: با شوخی هایت آتش خشمش را شعله ور کردی.
جوان: شوخی هم جزئی از زندگی ماست. چرا با کتک و دردی این قدر وحشتناک تاوان بدهم؟
دختر: همیشه می گفتم زیاده روی نکن.
جوان: همین که به دفاع برخاستم، دست ها سرافکنده ام کردند…».
در نمایش نامه «میراث» نیز با تصویری از وضعیت اجتماعی و سیاسی آن دوران مصر روبه رو می شویم. نجیب محفوظ اگرچه عمدتا به واسطه رمان هایش شناخته می شود، اما نمایش نامه های او نیز بخش دیگری از فعالیت های ادبی این نویسنده شناخته شده جهان عرب است.